Η συστημική ψυχοθεραπεία υιοθετεί την άποψη ότι δεν υπάρχει κάποια προνομιακή οπτική της πραγματικότητας, αλλά ότι διαφορετικές παρατηρήσεις μπορούν να οδηγήσουν σε διαφορετικές πραγματικότητες και να έχουν διαφορετικές πρακτικές συνέπειες.
Αυτό που χαρακτηρίζει την συστημική προσέγγιση είναι η ευαισθησία για το πλαίσιο μέσα στο οποίο προκύπτει το πρόβλημα. Κάθε συμπεριφορά θεωρείται ενταγμένη σε χρονικά πλαίσια, σε πλαίσια σχέσεων και σε πλαίσια που έχουν ιδιαίτερο, προσωπικό νόημα και πιθανά έχουν διαφορετική σημασία για τον καθένα. Μια τέτοια οπτική παραμένει ανοιχτή στην ανάληψη προσωπικής ευθύνης, σε επιλογές και δυνατότητες αλλαγής.
Η συστημική ψυχοθεραπεία προσεγγίζει τις λύσεις για το πρόβλημα έξω από ορισμούς και αξιολογήσεις, διευκολύνοντας να βρει ο καθένας λειτουργικές για αυτόν λύσεις , καθιστώντας αχρείαστες τις περιοριστικές – διαγνωστικές ταμπέλες.
Το βασικό ερώτημα που κατευθύνει τη συμμετοχή του συστημικού θεραπευτή στην ψυχοθεραπεία είναι το πώς να συμβάλει σε είδη συζητήσεων και σχέσεων με τους θεραπευόμενους, που να επιτρέπουν την πρόσβαση στη δημιουργικότητά τους και την ανάπτυξη δυνατοτήτων, που ίσως να μη φαίνονται ότι υπάρχουν.
Η συστημική ψυχοθεραπεία οργανώνεται με σκοπό την διάλυση των προβλημάτων που αναφέρει ο θεραπευόμενος, την επιθυμητή αλλαγή των σχέσεών του και την αξιοποίηση των δυνατοτήτων του για την πραγματοποίηση της λύσης που επιθυμεί.
Για να επιτύχει τον σκοπό αυτό, δε χρειάζεται να έχει ο θεραπευτής τη θέση αυτού που «ξέρει καλύτερα» ή να έχει το σωστό «πατρόν» για την περίπτωση. Δε πιστεύει ακόμη ότι ο ίδιος αλλάζει κάποιον. Η αλλαγή συμβαίνει κυρίως λόγω της ανάπτυξης νέων σημασιών, νέου νοήματος μέσα από τον διάλογο. Στο πλαίσιο της συστημικής ψυχοθεραπείας χρησιμοποιούνται διάφορες τεχνικές, προκειμένου να διευκολυνθεί ο διάλογος, να ειδωθεί το πρόβλημα από μια νέα οπτική γωνία και να προκύψουν νέες δυνατότητες.
Η συστημική οπτική παρατηρεί και εξετάζει πολύπλοκες συνάφειες (σχέσεις ανάμεσα στο μέσα και το έξω ενός συστήματος) και κυκλικές διαδράσεις (αλληλεπιδράσεις μέσω δράσης).
Η συστημική ψυχοθεραπεία απορρέει από τις νεώτερες φιλοσοφικές απόψεις και από τις πιο πρόσφατες διαπιστώσεις των θετικών επιστημών και παράλληλα αγκαλιάζει με την ευρύτητά της πολλές θεωρητικές θέσεις και μεθόδους παλιότερων και νεώτερων ψυχοθεραπευτικών σχολών.
Κεντρικά ερωτήματα της συστημικής θεωρίας είναι:
- Πως οι άνθρωποι κατασκευάζουν από κοινού, μέσα στα κοινωνικά συστήματα στα οποία ανήκουν, την πραγματικότητα τους;
- Ποια είναι τα δεδομένα στα οποία βασίζονται η σκέψη και τα βιώματα τους;
Ιστορικά η συστημική θεωρία έχει τις ρίζες της στη θεωρία των συστημάτων που διατύπωσε ο βιολόγος Ludwig von Bertalanffy προσπαθώντας να διερευνήσει τα συστήματα καθώς και τις αρχές που τα διέπουν. Στην συστημική θεωρία χρησιμοποιήθηκαν επίσης έννοιες της Κυβερνητικής, δηλαδή της θεωρίας ρύθμισης και ανάπτυξης των τεχνικών συστημάτων που χρησιμοποιήθηκαν στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Ο Gregory Bateson αναγνώρισε την εφαρμογή των εννοιών που προέρχονταν από διαφορετικές επιστήμες στο ίδιο το ανθρώπινο σύστημα θεωρώντας ότι κάθε σύστημα είναι ένα σύμπλεγμα αλληλοεπηρεαζομένων και αλληλοεξαρτώμενων μεταξύ τους στοιχείων και κάθε αλλαγή σε κάποιο στοιχείο του συστήματος επιφέρει αλλαγές σε ολόκληρο το σύστημα.
Την δεκαετία του ’50 διαφορετικοί θεραπευτές ένιωσαν την ανάγκη να στρέψουν την θεραπεία της δυσλειτουργίας από το άτομο στην οικογένεια, καθώς παρατηρούσαν ότι οι υπόλοιπες θεραπευτικές προσεγγίσεις αγνοούσαν την θέση και τις σχέσεις των «προβληματικών» ατόμων μέσα στο ευρύτερο πλαίσιο της οικογένειας και δεν φαίνονταν αποτελεσματικές ιδίως σε διαταραχές όπως η σχιζοφρένεια. Κάπως έτσι ξεκίνησε να διαμορφώνεται η οικογενειακή θεραπεία.
Η Β’ κυβερνητική ως εξέλιξη της συστημικής προσέγγισης επηρεασμένη από την θεωρία του χάους, την συνεργητική, την θεωρία των αυτοποιητικών συστημάτων, τον κονστρουκτιβισμό και τον κοινωνικό κονστρουξιονισμό μετακινήθηκε από τη μηχανιστική οπτική του θεραπευτή που ως αυθεντία παρατηρεί και παρεμβαίνει στην «παθολογική» οικογένεια. Ο συστημικός θεραπευτής θεωρείται πλέον μέρος του θεραπευτικού συστήματος, που από μια συνεργατική θέση συν-διαμορφώνει μαζί με τους θεραπευόμενους, πιο χρήσιμες και παραγωγικές περιγραφές της κατάστασης τους.